Czy wiesz, co znaczy 'guldon'? O etymologii słowa

Czy wiesz, co znaczy ‘guldon '? O etymologii słowa

Wiadomo od dawna, że mieszkańcy różnych części Polski, a często nawet poszczególnych miejscowości, mają rozmaite specjalne nazwy czy przezwiska. Jednym z nich w grupie 'przezwisk mieszczan' jest znane głównie w Kieleckiem (dzisiaj woj. świętokrzyskie), a zwłaszcza w Klimontowie i okolicy słowo ‘guldon’.

Podobne określenie: ‘gulon' || ‘gulan’ językoznawcy odnotowują jako pogardliwą nazwę mieszkańców położonego niedaleko Klimontowa Rakowa i Szydłowa. Wyraz ten nie jest znany dawniejszym słownikom języka polskiego, ale od dość dawnego czasu notowany jest w materiałach gwarowych. Jeden ze znakomitych badaczy kultury ludowej Kielecczyzny – W. Siarkowski przed 140 laty zauważył, że „ w Kielcach nazywa lud mieszczan ’gulonami’ (tak samo w Proszowicach, Miechowie, Słomnikach), w Pierzchnicy...’siurpami’, w Kurozwękach ‘mękalami’.”

W późniejszych latach na wyrazy te zwrócił uwagę Stefan Żeromski, który w Snobizmie i postępie. Warszawa 1923 s. 124-125 napisał:
„...dziś w małopolskich mieścinach ludność [...] nie odróżnia się niczym od okolicznych chłopów[...]. Jedynie pogardliwa nazwa ‘gulonów’ lub ‘mękali’, jaką chłopi obrzucają tych drobnomieszczan, wskazuje na okrutne ‘mękalskie’, majdeburskie prawo, które do ostatnich niemal lat istnienia Rzplitej w wieku XVIII miało w wielu z tych mieścin siłę wykonania.”

Skupmy jednak swoje rozważania na słowie ‘gulon' (w gwarach występujący też jako ‘gulan'), z którego wyłoniła się z czasem na drodze przekształceń nazwa ‘guldon'. Istnieją liczne poświadczenia występowania tej nazwy w 11 miejscowościach z 6 powiatów południowej Kielecczyzny, w tym także w powiecie sandomierskim.

Jakie miał ten wyraz znaczenie w zarejestrowanych gwarach?
Otóż, używano go na określenie: ‘mieszczanina’, ‘człowieka z miasta, szczególnie często używane w stosunku do kupców’, ‘mieszkańca małego miasteczka (osady), używane przez wieśniaków’, czy wreszcie ‘przezwisko nadawane przez włościan mieszkańcom niektórych miast w Kieleckiem, np. Szczekocin’.

Wyraz ‘gulon' w znaczeniu ‘przezwisko nadawane przez włościan mieszczanom’, podaje Słownik języka polskiego z 1900 roku (t.1, s.940), zaznaczając równocześnie: „zapewne od nazwy indyka”.

Znajdujemy go także w Słowniku współczesnej polszczyzny z 1960 roku (t.2, s.1364) jako ‘gulon’: 1. ‘indyk’, 2. ‘pogardliwie o mieszczaninie’. Można od znaczenia ‘indyk’ wywieść metaforyczne znaczenie typu człowieka napuszonego jak indyk. Tego rodzaju zmiany znaczeniowe i przesunięcia wyrazowe miedzy fauną a człowiekiem nie są wcale rzadkie, por. baran, osioł, wół używane w zdecydowanie ujemnym znaczeniu.
Można powiedzieć, iż zawsze jest ten wyraz nacechowany emocjonalnie i jest on określeniem pogardliwym.

Językoznawca K.Dejna w Atlasie gwarowym województwa kieleckiego (1962) odnotowuje, obok postaci wyrazów ‘gulon’, ‘kulon’, ‘gulony’ także ‘guldony ’ w miejscowościach Łączna-Zaszosie pow. Kielce, Janczyce pow. Opatów, Gnieszowice pow. Sandomierz. Żałować należy, że badacz nie dotarł (?) do okolicznych wsi Klimontowa.

Słowo ‘kuldon’ pojawia się u O.Kolberga, Lud... z 1875 roku, który treść jego oddaje najdokładniej: był to ‘przekupień (handlujący byle czym), okpisz’, co potwierdzałoby ujemny odcień znaczeniowy także wcześniejszych, pokrewnych słów.

W zawiłych wywodach etymologicznych powyższych wyrazów zwraca się uwagę na następujące jeszcze kwestie:
- na pochodzenie wyrazu ‘guldon’ od rzeczownika ‘gula’ utworzonego przy pomocy przyrostka ‘-on-‘. Można by wówczas przyjąć, że pierwotnie ‘gulon’ oznaczał ‘człowieka, który miał jakieś zgrubienie, np. wole na szyi’. Przypuszczenie to wymagałoby znalezienia potwierdzenia w dziejach medycyny na terenie Kieleckiego;
- ale nie można wreszcie wyłączyć jeszcze innej możliwości wyjaśnienia znaczenia słowa ‘gulon’, jako ‘człowieka nadętego, nieprzyjemnego', co koresponduje przecież z wyżej przywołanym znaczeniem wyrazu ‘gula’.

Mamy więc teraz kilka par odmian wyrazów ‘gulon ’ : ‘guldon ’ i ‘kulon ’ : ‘kuldon ’. Dla językoznawców zagadkę stanowi owo tajemnicze -d- . Zakładają oni, że słowo ‘gulon’ poprzez kontaminację (nakładanie się, skrzyżowanie) ze słowem ‘gulden’ ‘rodzaj pieniądza’ dało ostatecznie ‘guldon’.

Ustalono zatem, że ‘guldon’, to jedno z przezwisk mieszkańców miast, a może raczej miasteczek (osad), głównie Kieleckiego, obok których w tej grupie znajduje się jeszcze kilkanaście innych pejoratywnych nazw, m.in. takich jak:

‘suter’ – ‘sutry’ (por. Koprzywnica), nazwa poświadczona w Gnieszowicach pow. Sandomierz używana obocznie z nazwą ‘guldon’. ‘Suter’ jest w opinii językoznawców nazwą etymologicznie niezbyt przejrzystą.

‘łupiniarz’ – ‘łupiniorze’

‘łyk’ – ‘łyki’ słowo to bardzo często występuje niemal na całej północy Kieleckiego po linię Kielce – Sandomierz. A.Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków 1927 s.315 wyjaśnia: „ z włókien konopnych robiono żupany tanie, miejskie, więc łykami mieszczan samych nazywano”.

Myślę, że teraz wiemy więcej o przezwisku klimontowian. Podłożem tej pejoratywnej nazwy, występującej także we współczesnej komunikacji tej społeczności, jest zapewne historyczny moment socjologiczny: antagonizm mieszkańców wsi z mieszkańcami miasteczek. Ale trudno ostatecznie orzec, czy tylko ten czynnik leży u podstaw źródłosłowu wyrazu ‘guldon’. Może trzeba zajrzeć także do swojego „wnętrza”, by odpowiedzieć sobie na pytanie, czy nie postępuję bądź zachowuję się w relacjach z innymi w sposób zbyt często nadęty, pyszałkowaty i nieprzyjemny, jak... guldon?
Z.Sz.

Opracowano na podstawie:
- Karaś Mieczysław, O przezwiskach mieszczan. „Język Polski” 1968 (R.48) s.347-359.
- Otrębski Jan, Pol.’hulać’, ‘hultaj’, ‘gulon’ itd. „Język Polski” 1970 (R.50) s.321-323.

PS
Zapraszam polonistów szkół Klimontowa do dyskusji.